Vị trí và quá trình diễn ra chiến công
Di tích Rạch Gầm – Xoài Mút nằm ở xã Kim Sơn, huyện Châu Thành, Tiền Giang. Nằm bên bờ sông Tiền, cách thành phố Mỹ Tho 12km về phía Tây, di tích này có vị trí trên tỉnh lộ 864. Đây là công trình kỷ niệm đánh dấu chiến công chống lại cuộc xâm lược của quân ngoại xâm trên vùng đất Đàng Trong.
Rạch Gầm – Xoài Mút là hai nhánh sông nhỏ đổ vào sông Tiền, một nhánh lớn của dòng sông Cửu Long (Mekong). Vào năm 1784, sau khi nhận được sự cầu viện từ Nguyễn Ánh, vua Xiêm đã triển khai Chiêu Tăng và Chiêu Sương dẫn 50.000 quân sang xâm lược Đại Việt qua cả hai đường thủy và đường bộ. Nghe tin quân Xiêm tàn sát dã man, Nguyễn Huệ đã đưa quân đến Nam và đóng quân tại Mỹ Tho đại phố. Đoạn sông Tiền từ Rạch Gầm đến Xoài Mút, dài khoảng 7km, rộng từ 1 – 2km, có một cù lao tên là Thới Sơn giữa sông với cây cối rậm rạp, tạo điều kiện thuận lợi cho việc giấu quân và tấn công bất ngờ.
Trận chiến lịch sử
Vào đêm 19 rạng 20 tháng 1 năm 1785, khi thủy triều dạt theo dòng sông, Chiêu Tăng đã tấn công Mỹ Tho đại phố với mục đích phá vỡ đội thuyền của quân Tây Sơn. Quân Tây Sơn đã giả thua và rút lui để mời địch vào trận địa mai phục Rạch Gầm – Xoài Mút. Khi pháo lệnh của quân Tây Sơn vang lên, Nguyễn Huệ đã phong tỏa phía đầu và đuôi, pháo hỏa hổ đã bắn liên tục từ hai bên bờ, trong khi đội thuyền quân địch chở đầy rơm và vật liệu dễ cháy đâm thẳng vào thuyền giặc. Bị tấn công bất ngờ, toàn bộ thuyền chiến của quân Xiêm đều chìm trong một đêm, chỉ còn vài ngàn quân Xiêm thoát nạn. Nguyễn Ánh may mắn được Mạc Tử Sanh bảo vệ trốn sang Xiêm, còn Chiêu Tăng và Chiêu Sương đã lên bờ và tìm cách trở về Xiêm. Đây đã là trận thủy chiến lớn nhất trong lịch sử Đàng Trong và cũng là trận thủy chiến lớn nhất trong 5 thế kỷ của dân tộc sau trận chiến Bạch Đằng năm 1288.
Khám phá di tích
Ngày nay, Khu di tích Rạch Gầm – Xoài Mút vẫn nằm tại một vị trí đẹp và thoáng mát bên bờ sông Tiền. Nằm ngay cạnh tỉnh lộ 864, điểm đến này rất thuận tiện cho du khách đến bằng đường bộ hoặc đường thủy. Với diện tích hơn 2ha, khu di tích bao gồm tượng đài anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ, hai nhà trưng bày và một ngôi nhà cổ Nam bộ.
Tượng đài anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ nằm ở trung tâm di tích. Tượng được đúc từ đồng, nặng 20 tấn, cao hơn 8 mét, đặt trên một bệ cao có hình chiến thuyền. Tượng thể hiện hình ảnh anh hùng với tư thế rút gươm rất mạnh mẽ; bên cạnh là một binh sĩ giương cung và một người dân đang chèo thuyền, tạo nên một sự kết hợp hài hòa và đoàn kết.
Nhà trưng bày số 1 trưng bày dãy tranh gốm ghép và nhiều hiện vật liên quan đến trận chiến.
Nhà trưng bày số 2 trưng bày bộ sưu tập hiện vật về Rạch Gầm – Xoài Mút, bao gồm khoảng 546 hiện vật lớn và nhỏ, bao gồm cả phương tiện và vũ khí của cả hai bên.
Ngôi nhà cổ Nam bộ gồm 3 gian, 2 chái, 48 cột gỗ căm xe và mái ngói âm dương. Diện tích nhà là 225m2. Trong nhà, các vật dụng được sắp xếp nhằm tái hiện cuộc sống của người dân phú nông ở miền Nam xưa.
Ngày 2/12/1992, di tích Rạch Gầm – Xoài Mút đã được Bộ Văn hóa Thông tin công nhận là di tích cấp quốc gia, và đến ngày 31/12/2014 đã được Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch công nhận là di tích cấp quốc gia đặc biệt.
